Μάξιμος ο Ομολογητής και τα κύρια στοιχεία της διδασκαλίας του

Ο Μάξιμος Ομολογητής είναι ένας από τους μεγαλύτερους Πατέρες της Εκκλησίας. Έζησε και μαρτύρησε τον 7ο αι (580-662 μ.Χ.). Φέρει τον τίτλο του Ομολογητή γιατί όταν ομολογούσε τις δύο θελήσεις του Χριστού δεν υπήρχε κανείς επί της γης προκειμένου να εκφράσει την πίστη του «όμου μετ’ αυτού» και έτσι αναγκάστηκε να ομολογήσει με τους νεκρούς, τους «όντως ζώντες εν Χριστώ» αγίους της Εκκλησίας τον καιρό της αντίστασης, στη φυλακή και στην εξορία. Η τύχη της Χριστολογίας εξαρτήθηκε από την άκαμπτη σταθερότητα ενός ανθρώπου μονάχα. Αποτέλεσε παράδειγμα δυναμισμού και θεολογικής εμπειρίας, αλλά και ταυτόχρονα, πνευματικό ηγήτορα με πρωτότυπο και εντυπωσιακό, θεολογικό σχήμα. Το εκτεταμένο και πολυσχιδές έργο του διαβάστηκε πολύ, αφομοιώθηκε δημιουργικά από μεταγενέστερους συγγραφείς και άσκησε τεράστια επίδραση στη διαμόρφωση της θεολογικής σκέψης. Θα τολμούσαμε να πούμε ότι ελαχίστων Πατέρων τα κείμενα είχαν μέσα στη συνολική εκκλησιαστική παράδοση τον μείζονα και καθοριστικό ρόλο, που άσκησαν οι πραγματείες του Μάξιμου. Ο Μάξιμος ανατρέπει όλες εκείνες τις απόψεις των αιρετικών που απαξίωναν την ανθρώπινη φύση του Ιησού Χριστού, βασισμένοι στην υποτίμηση του κόσμου και της δημιουργίας. Δεν αποδέχεται καμιά αρνητική θεώρηση του κόσμου· θεωρεί τα θεμελιώδη συστατικά του, στην καθαρότητα της δημιουργίας τους, ελεύθερα από οποιαδήποτε ηθική απαξίωση. Η κοσμολογία του αποπνέει ένα τόνο σεβασμού για την πραγματικότητα, ένα πνεύμα αισιοδοξίας που διαπερνά τη θέαση του κόσμου, και προωθεί τον άνθρωπο προς την προοπτική της υπέρτατης κίνησης, την θέωση.

Ανάλυση της διδασκαλίας του Μάξιμου του Ομολογητή

Η πρώτη μορφή θεολογίας που ασκεί ο Μάξιμος ο Ομολογητής και τον διαφοροποιεί στην εποχή του, έχει χαρακτήρα ανατροπής, ενάντια στις οργανωμένες πιέσεις της εξουσίας, όχι με τρόπο που επιφέρει αρνητισμό και αντίδραση, παρά με έντονη διδασκαλία, ενεργό παρουσία και εφαρμογή της χριστιανικής ζωής και παράδοσης, δια του παραδείγματος. Το πλήθος των επιστολών του έχει διδακτικό χαρακτήρα, καθορίζει εκείνες τις προϋποθέσεις που διέπουν τις αρχές της θεολογίας , με πλήρη ανάπτυξη και θεολογικό χαρακτήρα. Το δε εύρος της διδασκαλίας του, προσεγγίζοντας το σύνολο του φάσματος της ιστορικής πορείας του χριστιανισμού, αποκαλύπτει την βαθειά του γνώση και ικανότητα, να αναλύει με ευλυγισία, και να συσχετίζει θέσεις θεολόγων Πατέρων που κατά καιρούς, δημιουργούν απορίες. Η γλώσσα του, είναι γλώσσα φιλοσοφική· μέσα στα έργα διαφαίνεται μια συγκρότηση με φιλοσοφικούς όρους και προβάλλεται η οντολογία, η ανθρωπολογία και η κοσμολογία της καθ’ ημάς ανατολικής εκκλησίας.

Το στοιχείο της κοσμολογίας κατά την διδασκαλία του Μάξιμου

Θεμέλιο της κοσμολογικής σκέψης του Μαξίμου είναι η απόλυτη διάζευξη ανάμεσα στο άκτιστο που είναι ο Θεός και το κτιστό που είναι ο κόσμος. Το χάσμα ανάμεσα στο κτιστό και το άκτιστο είναι για τον άνθρωπο αγεφύρωτο και η θεία ουσία παραμένει παντελώς απρόσιτη. Ο Μάξιμος διακηρύσσει ότι ο Θεός παραμένει κατά την ουσία άγνωστος, αμήχανος και άβατος. Η κοσμολογία κατά τον Μάξιμο, αποπνέει ένα τόνο σεβασμού για την πραγματικότητα, ένα πνεύμα αισιοδοξίας που διαπερνά τη συνολική θέαση του κόσμου. Κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο ξετυλίγεται και διευθετείται η θεώρηση του κόσμου, είναι η έννοια της κινήσεως. Η έννοια της κινήσεως διαπερνά το σύνολο της διδασκαλίας του Ομολογητή, αφού καταρχήν αναγνωρίζεται σ’ αυτήν ρόλος μέσα στην ίδια την πραγματικότητα. Διέπει το σύνολο της κοσμικής ουσίας. Όλα τα όντα κινούνται, και η κίνηση είναι ουσιώδες χαρακτηριστικό της φύσης τους. Η αιτία της κίνησης των όντων είναι και αιτία της ύπαρξής τους. Η έναρξη της κίνησης είναι και είσοδος στην ύπαρξη: «Πᾶν κατὰ φύσιν κινούμενον δι᾿ αἰτίαν πάντως κινεῖται, καὶ πᾶν τὸ δι᾿ αἰτίαν κινούμενον δι᾿ αἰτίαν πάντως καὶ ἔστι.» Η μετάδοση της κίνησης από το Θεό στα όντα είναι η ίδια η ζωογόνος και ζωοποιός αγάπη Του, η ερωτική Του έκσταση προς αυτά. Τα όντα ζουν και κινούνται, ακριβώς επειδή δέχονται αυτή την αγάπη.

Η ρίζα του δαιμονικού κακού, κατά τον Μάξιμο

Μέσα στη διδασκαλία του Μάξιμου, κατά κοινή ομολογία, διαφαίνεται η συνεχή προτροπή που απευθύνει, προκειμένου να ενισχυθεί ένας γενικός αγώνας εναντίον της ρίζας του δαιμονικού κακού, του εγωκεντρισμού. Ο ασκητικός λόγος, τόσο ως έργο του, αλλά κυριολεκτικά και ως τρόπος ζωής, τονίζει τις χριστιανικές πνευματικές αρχές που πρέπει να διέπουν τον άνθρωπο, προκειμένου να θωρακισθεί ενάντια στον εγωκεντρισμό, όπως είναι η υπομονή, η πραότητα, η πίστη και η αγάπη. Η προσήλωση του Μάξιμου, στη διατύπωση του χριστολογικού δόγματος κατά την διδαχή του είναι όχι μόνο εμφανής, αλλά παρουσιάζει μια χαρακτηριστική εμμονή για την προάσπιση των δογματικών θεολογικών όρων, με ευλύγιστα, ορθά και πολύπλευρα επιχειρήματα. Η παραπάνω θέση ενισχύεται ιδιαίτερα στην κατά μέτωπο επίθεση που εξαπολύει εναντίον της αίρεσης του μονοθελητισμού, όπου ο Μάξιμος καταπολεμάει διακαώς την εσφαλμένη και κακή εμπειρία στους κόλπους της εκκλησίας «εν τη γεννέσει» Η διδαχή του καταλήγει στην επισήμανση της αλήθειας ως τελική προστατευτική γραμμή για την προάσπιση του Χριστιανισμού.

Τα επίπεδα της γνώσης κατά τον Μάξιμο

Ο Μάξιμος κατά τη διδασκαλία του, διακρίνει τρία επίπεδα της γνώσης. Αυτά αντιστοιχούν σε τρεις καθολικές κινήσεις της ανθρώπινης ψυχής: την αίσθηση, το λόγο και τον νου. Την δυνατότητα της αίσθησης της γνώσεως των όντων την δώρισε ο ίδιος ο Θεός στον άνθρωπο, για να λειτουργήσει αυτή ως αρωγός στην προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει τον Δημιουργό του. Ο λόγος συγκεντρώνει τα δεδομένα των αισθήσεων μεταμορφώνοντας την αισθητή εμπειρία σε επιστημονική γνώση. Λειτουργεί έτσι ως σύνδεσμος ανάμεσα στην αίσθηση και τον νου, ανάμεσα στην άμεση αισθητηριακή γνώση και την βαθιά γνώση της προσωπικής σχέσης. Η δύναμη του λόγου επιτρέπει να συναχθεί η πολύμορφη ποικιλία των λόγων της κτίσης σε μία νόηση απλή και αδιάφορη. Αυτή η εκβολή της λογικής δύναμης στην νόηση είναι όντως ένωση λόγου και νου. Ο νους κατά τον Μάξιμο, υπερβαίνει το σύνολο των γνωστικών δυνάμεων, αντιπροσωπεύει την καθολική γνωστική δυνατότητα της ψυχής· είναι το όργανο της προσωπικής έκστασης του ανθρώπου προς τον κόσμο. Γι' αυτό και η γνώση του νου είναι καταρχήν γνώση εμπειρική.

Bιβλιογραφία

Μεταλληνός, Γεώργιος Δ., Σχέσεις καὶ αντιθέσεις . Ανατολή καὶ Δύση στὴν πορεία τοῦ Νέου Ελληνισμού,( Αθήνα, Εκδόσεις Ακρίτας, 1998)

Στανιλοάε Δημήτριος, Εισαγωγή στη «Μυσταγωγία» τοῦ Αγ. Μάξιμου του Ομολογητού, Μετάφ. Ιγνάτιος Σακαλής (Αθήνα, Εκδόσεις Αποστολικὴ Διακονία, 1997)
Runciman St., Η Μεγάλη εκκλησία εν Αιχμαλωσία, μτφρ. Ν. Παπαρρόδου,(Αθήνα Εκδόσεις Μπεργαδή, 2000)
Φλορόφσκυ Γεώργιος, Βυζαντινοί πατέρες 5ου αιώνα,( Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Πουρνάρα 1992)
Benjamin Jowett, Plato Sophist & analysis,(Facsimile ,June 1960)
R. Roques, Structure hierarchique du monde selon le Ps. Denys,(universe Dionysian 1954)
W. VÖLKER, Maximus Confessor als meister des Geistlichen Lebens,( Wiesbaden 1965)