1. Εναλλαγή Ενικών και Πληθυντικών
2. Κύριος παρά Κυρίου
3. Ξενίσαντες Αγγέλους
4. Εν χειρί αγγέλου
5. Έλαθον τινές ξενίσαντες αγγέλους
6. Μια σύγχρονη φανέρωση της Αγίας Τριάδος
7. Πώς ερμηνεύει τη φιλοξενία του Αβραάμ η υμνολογία της Εκκλησίας
Αξίζει, αγαπητοί αναγνώστες, να εμβαθύνουμε λίγο στα κεφάλαια 18/ιη΄ και 19/ιθ΄ τής Γενέσεως διότι είναι από τα παραδοξώτερα κεφάλαια τής Γραφής, φανερώνουν την διάκριση εν τω Θεώ προσώπων και αποδεικνύουν περιτράνως την Τριαδικότητα τού Θεού.
1. Εναλλαγή Ενικών και Πληθυντικών
Κατά το ΙΗ κεφ. τής Γενέσεως, στίχ. 1 ο Θεός (Ο΄) ή Γιαχβέ (Μασ. - יְהוָה֙) ενεφανίσθη εις τον Αβραάμ «παρά την δρυν Μαμβρή». Υψώσας δε ο Αβραάμ τούς οφθαλμούς του παραδόξως είδε ΤΡΕΙΣ άνδρες. Παραδόξως πάλι και κατά θεία προφανώς παρόρμηση, εις τον στίχ. 3, τούς προσφωνεί σε ενικό δια τού ‘Κύριε’ (Adonai - אֲדֹנָ֗י), ενώ εις τούς αμέσως επομένους στίχ. 4 και 5 ομιλεί προς αυτούς σε πληθυντικό (‘νίψατε τούς πόδας σας’, ‘αναπαύθητε’, ‘στηρίξατε την καρδίαν σας’, ‘θέλετε παρέλθει’, ‘επεράσατε’). Άξιον παρατηρήσεως επίσης, ότι, ενώ εις τον στίχ. 3 ο Αβραάμ εμφανίζει τον εαυτό του ως δούλο ΕΝΟΣ (‘τον δούλο σου’ – Εβρ. עַבְדֶּֽךָ ebedka), εις τον στίχ. 5 εμφανίζει τον εαυτό του ως δούλο ΤΡΙΩΝ (‘τον δούλο σας’ – Εβρ. עַבְדְּכֶ֑ם ebedkim). Οι τρεις ομιλούν συγχρόνως και λέγουν τα αυτά, ως εξ ενός στόματος, κάτι που φανερώνει την απόλυτη ενότητα Ενεργείας και Θελήματος μεταξύ τών υψηλών επισκεπτών τού Αβραάμ. Η ενότητα δε αυτή είναι η υπαρκτική (οντολογική) έκφραση τής απόλυτης αγάπης, τής κοινωνίας αγάπης που συνδέει αυτά τα τρία πρόσωπα. Και εις μεν τον στίχ. 5 το κείμενο γράφει κανονικώς ‘είπον’ (Eβρ. וַיֹּ֣אמְר֔וּ - way·yō·mə·rū), σε πληθυντικό δηλαδή, ως τρεις που ήσαν, εις δε τούς στίχ. 10,13,15,17,20 γράφει παραδόξως ‘είπε’ (Εβρ. וַיֹּ֗אמֶר - way·yō·mer), σε ενικό δηλαδή, ως να ήτο ΕΝΑΣ.
Άξιον επίσης προσοχής, ότι αλλού το κείμενο γράφει ‘είπε Κύριος (Εβρ, וַיֹּ֥אמֶר יְהוָ֖ה way·yō·mer Yah·weh)’ και αλλού απλώς ‘είπε’ (Εβρ. וַיֹּ֗אמֶר - way·yō·mer), χωρίς δηλαδή να καθορίζει υποκείμενο, κάτι αρκετά παράδοξο, διότι κανονικώς γεννάται το ερώτημα: ΠΟΙΟΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ‘είπε’; Γενικώς εις τις εκδηλώσεις τών υψηλών επισκεπτών τού Αβραάμ και εις τις εκδηλώσεις του απέναντί τους, παρουσιάζεται η ενότητα συγχρόνως δε και η ισοτιμία τών τριών θείων προσώπων!
Αφού οι τρεις άνδρες εφιλοξενήθησαν από τον Αβραάμ, ανεχώρησαν προς τα Σόδομα. Τότε κατά τούς στίχ. 20-21 ο Γιαχβέ είπε «Η κραυγή τών Σοδόμων και τών Γομόρρων επληθύνθη και η αμαρτία αυτών βαρεία σφόδρα. Θέλω λοιπόν καταβή, και θέλω ιδεί αν έπραξαν ολοκλήρως κατά την κραυγήν την ερχομένη προς εμέ, και θέλω γνωρίσει εάν ουχί». Κατ’αυτόν τον λόγο ο Γιαχβέ, μετά την εμφάνισή του εις τον Αβραάμ, θα κατέβαινε εις τις αμαρτωλές πόλεις, για να δει προσωπικώς και ‘ιδίοις όμμασιν’ (‘Θέλω καταβή’) και να διαπιστώσει την ηθική αυτών κατάσταση. Παρά τον λόγο όμως τού Γιαχβέ περί προσωπικής καταβάσεως αυτού εις τα Σόδομα, το κείμενο λέει, ότι ο Αβραάμ εξηκολούθησε να στέκεται ενώπιον τού Γιαχβέ και να συνομιλεί μαζί Του μεσιτεύων υπέρ σωτηρίας τών Σοδόμων! Μετά απ’αυτό έφυγε ο Γιαχβέ (στίχ. 33).
Εις δε τα Σόδομα, κατά το ΙΘ:1, από τούς τρεις άνδρες πήγαν μόνο οι δύο, οι οποίοι ονομάζονται και άγγελοι, εις δε τον στίχ. 13 εμφανίζονται ως απεσταλμένοι τού Γιαχβέ.
Από αυτό προκύπτει η εξής απορία: Δεν κατέβηκε ο Γιαχβέ προσωπικώς και αισθητώς εις τα Σόδομα, όπως είπε εις τον Αβραάμ; Η απάντηση είναι θετική. Πράγματι, ο Γιαχβέ κατέβηκε εις τα Σόδομα προσωπικώς και αισθητώς εις το πρόσωπο τών δύο ανδρών – αγγέλων. Οι δύο κατά τα πρόσωπα, κατά την ουσία είναι ο ΕΝΑΣ ΚΑΙ Ο ΑΥΤΟΣ ΓΙΑΧΒΕ!
Όπως το κεφ. 18 περί τών επισκεπτών τού Αβραάμ είναι γεμάτο από παράδοξα, έτσι και το κεφ. 19 περί τών επισκεπτών τού Λωτ. Όπως οι τρεις παρουσιάζονται ταυτοχρόνως ως ΕΝΑΣ Κύριος, έτσι και οι δύο. Κατ’αρχάς ο Λωτ εις τον στίχ. 2 προσφωνεί τούς δύο άντρες κανονικώς σε πληθυντικό δια τού ‘κύριοι’, έπειτα εις τον στίχ. 18 παραδόξως και κατά θεία προφανώς παρόρμηση τούς προσφωνεί σε ενικό δια τού ‘Κύριε’. Παραθέτουμε αυτόν μετά τού επομένου στίχου: «Και είπεν ο Λωτ προς αυτούς, Μη παρακαλώ, Κύριε. Ιδού ο δούλος σου εύρηκε χάριν ενώπιόν σου, και μεγάλυνας το έλεός σου, το οποίον έκανες προς εμέ...»
Ρητώς λέγει το κείμενο, ότι ο Λωτ απευθύνθηκε προς ‘αυτούς’, δηλαδή όχι προς τον ένα,αλλά προς τούς δύο άντρες, όπως άλλωστε ήτο φυσικό. Και το ότι ο Λωτ προσεφώνησε ‘αυτούς’ δια τού ενικού ‘Κύριε’ καθίσταται αναμφισβήτητο από τις φράσεις ‘ο δούλος σου’, ‘ενώπιόν σου’, ‘το έλεός σου’, ‘έκανες’. Περισσότερο δε τούτο καθίσταται αναμφισβήτητο από τον στίχ. 21, ο οποίος ανταποκρίνεται προς τον στίχ. 18. Μετά την παράκληση τού Λωτ προς τούς δύο άντρες, στίχ. 18-20, η απάντησή του αναφέρεται εις τον στίχ. 21: «Και είπε προς αυτόν ο Κύριος, Ιδού, επήκουσά σου και εις το πράγμα τούτο, να μην καταστρέψω την πόλιν, περί τής οποίας ελάλησας». Δεν γράφει ‘Και είπον’, οπότε ως υποκείμενο θα εξυπακούετο ‘αυτοί’ (οι δύο άνδρες), αλλά ‘Και είπε’, οπότε ως υποκείμενο εξυπακούεται το ‘Κύριος’, δια τού οποίου ακριβώς ο Λωτ προσεφώνησε τούς δύο άνδρες.
Κατά παρόμοιο επίσης τρόπο εις τον στίχ. 17 γράφει: «Και ότε εξήγαγον (ενν. οι δύο άνδρες) αυτούς έξω, είπεν ο Κύριος, Διάσωσον την ζωήν σου...». Μετά το ‘εξήγαγον’ κανονικώς έπρεπε το κείμενο να γράφει ‘είπον’, αφού ουσιστικώς και εις τα δύο ρήματα το υποκείμενο είναι το ίδιο. Αλλά εγράφη ‘είπε’, διότι οι δύο είναι ‘ο Κύριος’. Το ίδιο δε συναντούμε και εις τον στίχ. 16 όπου ως Κύριος ή Γιαχβέ (יְהוָ֖ה), ο οποίος εσπλαχνίσθει τον Λωτ, νοούνται ειδικώς οι δύο άνδρες: «Επειδή δε εβράδυνεν, οι άνδρες πιάσαντες την χείρα αυτού, και την χείρα τής γυναικός αυτού, και τας χείρας τών δύο θυγατέρων αυτού, (διότι εσπλαγχνίσθη αυτόν ο Κύριος - יְהוָ֖ה), εξήγαγον αυτόν, και έθεσαν αυτόν έξω τής πόλεως». Οπωσδήποτε οι δύο είναι κατ’ουσίαν ΕΝΑΣ Κύριος.
2. Κύριος παρά Κυρίου
Κατόπιν τής λεπτομερούς εξετάσεως των δύο πλέον παραδόξων κεφαλαίων τής Γραφής το πρόβλημα τού ΓΕΝ. ΙΘ:24 ««Και έβρεξεν ο Κύριος επί τα Σόδομα και Γόμορρα θείον και πυρ παρά Κυρίου εκ τού ουρανού» δεν λύνεται με τον τρόπο που προτείνουν οι Αντιτριαδίτες Μάρτυρες τού Ιεχωβά, ότι δηλαδή πρόκειται περί Εβραισμού αναζητώντες εναγωνίως παρεμφερή χωρία (π.χ. Γεν. 4:22-23, Κριτ. 4:4-5, Α΄ Βασ. 1:33, 8:1, 9:1, 10:13, 12:21, κατά το εβρ.), αλλά λύνεται ως εξής: Δια τού πρώτου ‘Κύριος’ (Γιαχβέ) εννοείται το ΑΜΕΣΟΝ ΑΙΤΙΟΝ τής καταστροφής τών Σοδόμων, δηλαδή οι δύο άνδρες ή άγγελοι (αγγελιοφόροι, απεσταλμένοι), ΕΝΑΣ κατ’ουσίαν ΚΥΡΙΟΣ. Δια δε τού δευτέρου ‘Κύριος’ (Γιαχβέ) εννοείται το ΑΠΩΤΑΤΟΝ ΑΙΤΙΟΝ τής καταστροφής, δηλαδή ο τρίτος τών ανδρών, από τού οποίου οι δύο είχαν αποχωρισθεί. Και υπό μεν τις μορφές τών δύο ανδρών ήσαν ο Υιός και το Άγιον Πνεύμα, υπό δε την μορφήν τού τρίτου ο Πατήρ. Ο Πατήρ απέστειλε τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα, και αυτοί έβρεξαν πυρ και θείον ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΑΥΤΟΥ (‘παρά Κυρίου’) ή αλλιώς, εξετέλεσαν την απόφασή Αυτού. Οπότε οι Αντιτριαδίτες όπως π.χ. οι Μάρτυρες τού Ιεχωβά, αδίκως ψάχνουν εις την Παλαιά Διαθήκη προς ανεύρεσιν αντιστοίχων χωρίων για να αποφύγουν τον σκόπελο τών ‘δύο Κυρίων’, με απώτερο βεβαίως σκοπό να δικαιώσουν το πιστεύω τους, διότι το μοναδικό αντίστοιχο χωρίο που είναι το ακριβώς αντίστοιχο τού ΓΕΝ. ΙΘ:24 δεν ευρίσκεται εις την Παλαιά αλλά εις την Καινή Διαθήκη.
Οι Αντιτριαδίτες. λοιπόν, θεωρούν το επίμαχο χωρίο τής Γενέσεως ως εβραισμό, ότι θέλει δηλαδή η Γραφή να τονίσει, ότι ο Θεός έβρεξε εξ εαυτού, δια τής αμέσου δηλαδή δυνάμεώς Του και όχι δια τού συνήθους τρόπου τής φύσεως. Αλλά εις αυτήν την περίπτωση ή η φράσις ‘παρά Κυρίου’ ή η φράση ‘έβρεξεν ο Κύριος’ θα περίττευε, δεδομένου ότι βροχή πυρός και θείου ‘εξ ουρανού’ είναι αδύνατον να προκληθεί κατά τον συνήθη τρόπο τής φύσεως. Εάν το χωρίο έλεγε απλώς ‘Και Κύριος έβρεξεν επί Σόδομα και Γόμορρα θείον και πυρ εξ ουρανού’ ή ‘Και έπεσεν επί Σόδομα και Γόμορρα θείον και πυρ παρά Κυρίου εξ ουρανού’, τούτο θα αρκούσε για να δείξει το εντελώς έκτακτον και την εκ Θεού προέλευση τής καταστροφής. Θα αρκούσε δε και το ακόμη απλούστερον ‘Και έπεσεν επί Σόδομα και Γόμορρα θείον και πυρ εξ ουρανού’. Άλλωστε και σε άλλα σημεία η Γραφή κάνει λόγο περί θαυματουργικής πτώσεως πυρός, θείου και χαλάζης εκ τού ουρανού προς παραδειγματική τιμωρία ανθρώπων ή για άλλο σκοπό, χωρίς να χρησιμοποιείται η εν λόγω περίεργη διατύπωση. Πρβλ.
ΕΞΟΔ. Θ:23 «...ο Κύριος έπεμψε βροντάς και χάλαζαν επί την γην τής Αιγύπτου»,
Α΄ ΒΑΣ. (Γ΄ ΒΑΣ. Ο΄) ΙΗ:38 «Τότε έπεσε πυρ παρά Κυρίου, και κατέφαγε το ολοκαύτωμα...»,
Β΄ ΒΑΣ. (Δ΄ ΒΑΣ. Ο΄) Α:10,12,14 «...κατέβη πυρ εξ ουρανού, και κατέφαγε αυτόν...»,
Β΄ ΧΡΟΝ. (Β΄ ΠΑΡ. Ο΄) Ζ:1 «...κατέβη το πυρ εξ ουρανού, και κατέφαγε τα ολοκαυτώματα...»,
Β΄ ΜΑΚ. Β:10 «Καθώς και Μωυσής προσηύξατο προς Κύριον, και κατέβη πυρ εξ ουρανούκαι τα τής θυσίς εδαπάνησεν, ούτως και Σαλωμών προσηύξατο, και καταβάν το πυρ ανήκωσε τα ολοκαυτώματα»,
ΙΕΖ. ΛΗ:22 «...και θέλω βρέξει επ’αυτόν...βροχήν κατακλυσμού, και λίθους χαλάζης, πυρ και θείον».
Όπως μόλις διεπιστώσαμε εις παρεμφερείς διατυπώσεις, εις καμία δεν αναφέρει ότι η καταστροφή ή η πτώση πυρός και θείου έγινε συμφώνως προς την παράδοξη διατύπωση τού ΓΕΝ. ΙΘ:24.
Εις το σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι τέτοιου είδους, αλλά και τόσα πολλά, όπως αυτά εις τα κεφ. 18 και 19 τής Γενέσεως, είναι ανθρωπίνως αδιανόητα και ανεπινόητα. Όταν τα τρία πρόσωπα παρουσιάζονται ισότιμα, και εις τον ίδιο στίχο συναντάται η παράδοξος εναλλαγή πληθυντικού και ενικού (‘αυτούς’, ‘Κύριε’), κι αυτό το παράδοξο να επιβεβαιώνεται από τούς επομένους στίχους, τότε η υπόθεσις, ότι οι δύο άγγελοι ήσαν απλώς συνοδοί τού Γιαχβέ, εκτός τού ότι είναι αυθαίρετος, δεν εξηγεί και τίποτα από τα παραπάνω παράδοξα. Τέτοια παράδοξα αποδεικνύονται από μόνα τους θεόπνευστα.
Είπαμε ανωτέρω να μην ψάχνουν οι Αντιτριαδίτες αδίκως εις την Παλαιά Διαθήκη να βρουν παρομοία έκφραση διότι η αντίστοιχή της είναι εις την Καινή εις την Β΄ ΤΙΜ. Α:18 «Δώη αυτώ ο Κύριος ευρείν έλεος παρά Κυρίου εν εκείνη τη ημέρα».
Διετυπώθη και εδώ η άποψη ότι πρόκειται περί εβραισμού, συμφώνως προς τον οποίον ο Απόστολος επαναλαμβάνει το όνομα ‘Κύριος’ όπου εμείς θα θέταμε αντωνυμία και άρα δεν πρόκειται περί διακρίσεως προσώπων τής Θεότητος. Αλλά αυτή η εξήγηση αγνοεί το προηγούμενο τής εκφράσεως εις την Γένεση, όπου, όπως απεδείχθη, πρόκειται πράγματι περί διακρίσεως προσώπων. Κατά την υπόθεση αυτή το νόημα τού χωρίου είναι: «Είθε ο Κύριος να δώσει εις τον Ονησιφόρο να εύρη έλεος παρ’εαυτού». Αλλά εδώ γεννάται το ερώτημα παρά τίνος άλλου θα μπορούσε να εύρη έλεος, μάλιστα κατά την ημέρα τής Δευτέρας Παρουσίας, ώστε να δικαιολογείται η πρόσθετος έννοια ‘παρ’εαυτού’; Άλλωστε η έννοια, ότι το έλεος δίδεται υπό τού Κυρίου, περιέχεται εις τον προηγούμενο στίχο κατά τρόπο απλό «Δώη έλεος ο Κύριος τω Ονησιφόρω οίκω», και δεν ήταν ανάγκη να επαναληφθεί κατά τρόπο δύσκολο. Αν η εξήγηση αυτή ήτο ορθή, εις τον στίχ. 18 θα αρκούσε να εγράφετο: «Δώη αυτώ ο Κύριος ευρείν έλεος εν εκείνη τη ημέρα».
Η ορθή εξήγηση είναι, ότι την έκφραση ‘ο Κύριος παρά Κυρίου’ την χρησιμοποιεί ο Απόστολος, επειδή έχει εις τον νου του την διάκριση μεταξύ Χριστού και Θεού Πατρός. Υπέρ αυτής τής διακρίσεως συνηγορεί και η διαφορά ως προς το άρθρο «ο Κύριος (ενάρθρως) παρά Κυρίου (ανάρθρως)». Αλλά ενώ οι περισσότεροι ερμηνευτές συμφωνούν προς την γνώμη περί διακρίσεως προσώπων, κατά τον καθορισμό τού ‘Κυρίου’ εις κάθε μία από τις περιπτώσεις υπάρχει διαφωνία. Κατά την μία άποψη ‘ο Κύριος’ είναι ο Θεός, και εις την δεύτερη περίπτωση, ‘παρά Κυρίου’, ‘Κύριος’ είναι ο Χριστός ως κριτής. Αντιθέτως κατά την άλλη άποψη, ‘ο Κύριος’ είναι ο Χριστός ως μεσίτης υπέρ τών ανθρώπων παρά τω Πατρί ( ΜΑΤΘ. Ι:32-33), οπότε ‘Κύριος’ εις την δεύτερη περίπτωση είναι ο Θεός.
Τασσόμεθα υπέρ τής τελευταίας αυτής απόψεως, όχι μόνον διότι τον Χριστό η Εκκλησία τον αισθάνεται περισσότερο ως μεσίτη παρά ως κριτή, αλλά καθ’ημάς και για ακόμη δύο λόγους. Το έναρθρον ‘ο Κύριος’ ταιριάζει περισσότερο εις τον Χριστό ως προσιτό και οικείο εις τον άνθρωπο και ως πρόσωπο τού οποίου πάντες, λόγω τής ενανθρωπίσεως, έχουμε μέσα εις την ψυχή μας κάποια συγκεκριμένη παράσταση (ΙΩΑΝ.Κ:20,25 «Εχάρησαν ουν οι μαθηταί ιδόντες τον Κύριον...εωράκαμεν τον Κύριον», ΚΑ:7 «Σίμων ουν Πέτρος ακούσας ότι ο Κύριος εστί...»), ενώ το άναρθρον ‘Κύριος’ ταιριάζει περισσότερο εις τον αόρατο και απρόσιτο Θεό. Επίσης, λόγω τού προηγούμένου λόγου ακριβώς, εις την Καινή Διαθήκη το έναρθρον ‘ο Κύριος’ ως επί το πλείστον χρησιμοποιείται επί τού Χριστού. Αλλά ασχέτως προς την μία ή την άλλη άποψη, αφού εις το Αποστολικό χωρίο πρόκειται για ΤΗΝ ΙΔΙΑ εβραική έκφραση που απαντάται και εις το ΓΕΝ. ΙΘ:24, εις την οποίαν και τα δύο ‘Κύριος’ είναι Γιαχβέ, είτε εις την μία περίπτωση είτε εις την άλλη ο Κύριος Ιησούς Χριστός τού Αποστολικού χωρίου είναι Γιαχβέ!
3. Ξενίσαντες Αγγέλους
Επειδή τινές Χριστιανοί, ορμώμενοι εκ τού ΕΒΡ. ΙΓ:2 «...έλαθον τινές ξενίσαντες αγγέλους», ίσως διατυπώσουν ενστάσεις περί τής ημετέρας ερμηνείας. Γι’αυτό θα εμβαθύνουμε περαιτέρω εις το θέμα τής φιλοξενίας τού Αβραάμ εν σχέσει προς χωρία τινά τής Καινής Διαθήκης. Εις το προαναφερθέν χωρίο ο Απόστολος μιλώντας περί φιλοξενίας έχει υπ’οψιν του τον Αβραάμ (ΓΕΝ. ΙΗ) και τον Λωτ (ΓΕΝ. ΙΘ).
Σπουδαίο ζήτημα εδώ είναι η έννοια, υπό την οποίαν χρησιμοποιείται η λέξη ‘άγγελος’. Η επικρατούσα γνώμη, ότι η λέξη αυτή σημαίνει τον άγγελο κατά διάκριση προς τον άνθρωπο και τον Θεό, είναι εσφαλμένη. Διότι τα τρία πρόσωπα, τα οποία ενεφανίσθησαν εις τον Αβραάμ και από τα οποία εις την συνέχεια τα δύο ενεφανίσθησαν εις τον Λωτ, λέγονται μεν ‘άγγελοι΄ όπως λέγονται και ‘άνδρες‘ (ΓΕΝ. ΙΗ:2, ΙΘ:5,8,10,12,16), αλλά ούτε άνδρες είναι, ούτε άγγελοι.
Συμφώνως προς το ΓΕΝ. ΙΗ:1-2 τα τρία αυτά πρόσωπα είναι η ορατή εμφάνιση τού αοράτου Θεού (κατά τούς Ο΄) ή Γιαχβέ (κατά το Μασοριτικό.). Διότι ο Μωυσής δεν γράφει, ότι ‘ώφθησαν άγγελοι’, αλλά γράφει, ότι ‘ώφθη ο Θεός’ (κατά τούς Ο΄) ή ‘ώφθη ο Γιαχβέ’ (κατά το Μασ.). Ο αόρατος Θεός ή Γιαχβέ ενεφανίσθη οφθαλμοφανώς, αφού έλαβε την μορφή τριών ανδρών. Τα τρία αυτά πρόσωπα, όπως και απεδείξαμε λεπτομερώς ανωτέρω, είναι ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιον Πνεύμα, η Αγία Τριάς, μία ουσία, μία θεότης. Και ‘άνδρες’ μεν λέγονται διότι ενεφανίσθησαν υπό μορφή ανδρών, ‘άγγελοι΄ δε λέγονται διότι ήγγειλαν, ενήργησαν ως αγγελιοφόροι. Επειδή δε ήσαν πρόσωπα τής Θεότητος, δια τούτο, ωμιλούν συγχρόνως, ως δι’ενός στόματος, κι έτσι εκδηλώνουν ισοτιμία μεταξύ των (ΓΕΝ. ΙΗ: 5,9,10,13,15,17,20, ΙΘ:2). Και επειδή επίσης ήσαν μία ουσία, ένας Θεός, δια τούτο παραδόξως και κατά θεία προφανώς παρόρμηση ο Αβραάμ προσεφώνησε τα τρία πρόσωπα και ο Λωτ τα δύο εξ αυτών δια τού ενικού ‘Κύριε’ (ΓΕΝ.ΙΗ:3, ΙΘ:18).
Έχοντας δε υπ’οψιν όλη την ανωτέρω λεπτομερή ανάλυση που κάναμε επί τών δύο παραδόξων κεφαλαίων τής Γενέσεως, ερχόμεθα να ερμηνεύσουμε την φράση τού Αποστόλου «...εξένισαν αγγέλους». Όπως εις τον ΛΟΥΚ. ΚΔ:4 «Και εγένετο εν τω διαπορείσθαι αυτάς περί τούτου και ιδού άνδρες δύο επέστησαν αυταίς (τις Μυροφόρες) εν ασθήσεσιν αστραπούσαις», και εις τις ΠΡΑΞ. Α:10 «και ατενίζοντες (οι μαθητές) ήσαν εις τον ουρανόν πορευομένου αυτού, και ιδού άνδρες δύο παρειστήκεισαν αυτοίς εν εσθήτι λευκή», οι ‘άνδρες’ δεν είναι άνδρες, αλλά άγγελοι.
Όπως εις τις ΠΡΑΞ. Β:42 «Ήσαν δε προσκαρτερούντες τη διδαχή τών αποστόλων και τη κοινωνία και τη κλάση τού άρτου και ταις προσευχές» και εις την Α΄ ΚΟΡ. Ι:16 «...τον άρτον όν κλώμεν, ουχί κοινωνία τού σώματος τού Χριστού εστίν;» ο ‘άρτος’ δεν είναι άρτος αλλά το σώμα τού Χριστού.
Όπως εις τον ΙΑΚ.Β:25 «ομοίως δε και Ραάβ η πόρνη ουκ εξ έργων εδικαιώθη, υποδεξαμένη τούς αγγέλους και ετέρα οδό εκβαλούσα» και την ΑΠΟΚ.Α:20 «...οι επτά αστέρες άγγελοι τών επτά εκκλησιών εισί...», οι ‘άγγελοι’ δεν είναι άγγελοι, αλλά άνθρωποι.
Όπως εις την ΓΕΝ.ΛΒ:24 «Ο δε Ιακώβ έμεινε μόνος και επάλαιε μετ’αυτού άνθρωπος έως τα χαράματα τής αυγής», και τον ΙΗΣ. Ε:13 «Και ότε ο Ιησούς (τού Ναυή) ήτο πλησίον τής Ιεριχούς, ύψωσε τούς οφθαλμούς αυτού και είδε και ιδού, ίστατο κατέναντι αυτού άνθρωπος και η ρομφαία αυτού ήτο γεγυμνωμένη εν τη χειρί αυτού», ο ‘άνθρωπος’ δεν είναι άνθρωπος, αλλά Θεός.
Όπως εις τούς ΚΡΙΤ. ΙΓ:6-22 «Και υπήγε η γυνή και είπε προς τον άνδρα αυτής, λέγουσα, Άνθρωπος Θεού ήλθε προς εμέ, και το είδος αυτού ήτο ως είδος αγγέλου Θεού, φοβερός σφόδρα...Δέομαι, Κύριέ μου, ο άνθρωπος τού Θεού, τον οποίον απέστειλας...και ήλθεν πάλι ο άγγελος τού Θεού προς την γυναίκα...Ιδού εφάνη εις εμέ ο άνθρωπος...ήλθε προς τον άνθρωπο, και είπε προς αυτόν, Συ είσαι ο άνθρωπος όστις ελάλησας προς την γυναίκα;...Και είπεν ο άγγελος τού Κυρίου προς τον Μανωέ...Και είπεν ο Μανωέ προς τον άγγελο τού Κυρίου, Τι είναι το όνομά σου, δια να σε δοξάσωμεν...Ο δε άγγελος τού Κυρίου ειπέ προς αυτόν, Δια τι ερωτάς περί τού ονόματός μου; διότι είναι θαυμαστόν...ο δε Μανωέ και η γυνή αυτού έπεσαν κατά πρόσωπον επί την γην. Και δεν εφάνη πλέον ο άγγελος τού Κυρίου...Τότε εγνώρισεν ο Μανωέ ότι ήτο άγγελος Κυρίου. Και είπεν ο Μανωέ προς την γυναίκα αυτού, Βεβαίως θέλομεν αποθάνει, διότι είδομεν τον Θεόν», ο ‘άγγελος τού Κυρίου’ ή ο ‘άνθρωπος τού Θεού’ δεν είναι ούτε άγγελος ούτε άνθρωπος αλλά ο Θεός (στίχ. 22), έτσι και εις την περίπτωση τής φιλοξενίας του Αβραάμ και τού Λωτ οι ‘άγγελοι’ δεν είναι άγγελοι αλλά πρόσωπα τής Θεότητος!
Κατά το ΓΕΝ. ΜΗ:15-16 Ο Ιακώβ ή Ισραήλ ευλογώντας τούς δύο υιούς τού Ιωσήφ λέγει: «Ο Θεός έμπροσθεν τού οποίου περιεπάτησαν οι πατέρες μου Αβραάμ και Ισαάκ, ο Θεός όστις με εποίμανεν εκ γεννήσεως μου έως τής ημέρας ταύτης, ο άγγελος όστις με ελύτρωσεν εκ πάντων τών κακών, να ευλογήσει τα παιδία ταύτα». Το ίδιο δηλαδή πρόσωπο που αποκαλεί Θεό το αποκαλεί ταυτοχρόνως και άγγελο! Κατά δε το ΩΣΗΕ ΙΒ:3-4 «Εν τη κοιλία επτέρνισε τον αδελφό αυτού (ο Ιακώβ ή Ισραήλ), και εν τη ανδρική ηλικία αυτού ενίσχυσεν προς τον Θεόν. Ναι, ενίσχυσε μετά αγγέλου, και υπερίσχυσεν». Ο λόγος αυτός αναφέρεται εις την πάλη τού Ιακώβ προς τον Θεόν, κατά την οποία ο πατριάρχης ενίκησε τον Παντοδύναμο (ΓΕΝ. ΛΒ:24-30). Το «ενίσχυσε προς Θεόν και ενίσχυσε μετά αγγέλου» κατά τούς Ο΄ είναι ισοδύναμο προς το ενίσχυσε προς Θεόν ναι ενίσχυσε μετά αγγέλου» κατά το Εβραικό.
Εις τις δύο δηλαδή τελευταίες παραθέσεις εκ τού ΓΕΝ. ΜΗ:15-16 και τού ΩΣΗΕ ΙΒ:3-4 ο ‘Θεός’ ονομάζεται και ‘άγγελος’! Άξιον δε παρατηρήσεως, ότι εις το ΓΕΝ. ΛΒ:24 ονομάζεται και ‘άνθρωπος’ λόγω τής μορφής, υπό την οποίαν ενεφανίσθη κατά την πάλη προς τον Ιακώβ. Όπως δηλαδή εις την περίπτωση τής φιλοξενίας τού Αβραάμ και τού Λωτ περί τών υψηλών επισκεπτών αυτών, έχουμε τις ονομασίες ‘Θεός’, ‘Κύριος’, ‘άνδρες’, ‘άγγελοι’, έτσι και εις την περίπτωση τής πάλης τού Ιακώβ περί τού ‘αντιπάλου’ αυτού έχουμε τις ονομασίες ‘Θεός’, ‘άνθρωπος’, ΄άγγελος’.
Εις τον προφήτη Μαλαχία Γ:1 περιέχεται: «Ιδού, εγώ αποστέλλω τον άγγελόν μου, και θέλει κατασκευάσει την οδόν έμπροσθέν μου, και ο Κύριος τον οποίον ζητείτε, εξαίφνης θέλει ελθεί εις τον ναόν αυτού, ναι, ο άγγελος τής διαθήκης, τον οποίον σεις θέλετε. Ιδού, έρχεται, λέγει ο Κύριος τών δυνάμεων» και εις τον ΗΣΑ. Θ:6 (Ο΄) περιέχεται: «Παιδίον εγεννήθη ημίν, υιός και εδόθη ημίν, ού η αρχή εγενήθη επί τού ώμου αυτού, και καλείται το όνομα αυτού μεγάλης βουλής άγγελος, θαυμαστός σύμβουλος, Θεός ισχυρός, εξουσιαστής, άρχων ειρήνης πατήρ τού μέλλοντος αιώνος». Εις το πρώτο εκ τών χωρίων τούτων, η λέξη ‘άγγελος’ χρησιμοποιείαι δύο φορές. Σε καμία δε περίπτωση σημαίνει κατά φύσιν άγγελο. Αλλά εις την πρώτη περίπτωση σημαίνει τον Πρόδρομο Ιωάννη και εις την δευτέραν τον Μεσσία, ο οποίος είναι πρόσωπο τής Θεότητος, Θεός και Κύριος. Εις το δεύτερον δε χωρίο, ‘άγγελος’ λέγεται πάλι ο Μεσσίας. Τα δύο αυτά χωρία, εις τα οποία ‘άγγελος’ ονομάζεται ο Γιαχβέ Χριστός, έχουν ιδιαιτέραν σημασίαν, διότι φανερώς και αναμφισβήτως δεικνύουν, ότι η λέξη ‘άγγελος’ δύναται να χρησιμοποιείται ΚΑΙ ΕΠΙ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΤΗΣ ΘΕΟΤΗΤΟΣ!
Η ονομασία ‘άγγελος’ αρμόζει εις τον Θεό, όταν Αυτός έρχεται εις κοινωνία με τον άνθρωπο κατά τρόπον αισθητό, όταν λαμβάνει μορφή και φωνή και αγγέλλει τούτο ή εκείνο το πράγμα. Όπως είναι ο Θεός, κατά την φύσιν Του δηλαδή, δεν έχει μορφή και φωνή, ώστε να τον δει κάποιος ή να τον ακούσει. Ως ασώματος και Πνεύμα ο Θεός είναι ανώτερος σχημάτων και φθόγγων. Γι’αυτόν ακριβώς τον λόγον ο Χριστός είπε περί τού Θεού Πατρός: «Ούτε φωνή αυτού ακηκόατε πώπωτε, ούτε είδος αυτού εωράκατε» δηλαδή «Ούτε φωνή του ακούσατε ποτέ, ούτε μορφή του είδατε» (ΙΩΑΝ. Ε:37). Αλλά όταν ο Θεός θέλει να έλθει εις αισθητή κοινωνία με τον άνθρωπο, προσαρμόζεται προς αυτόν, λαμβάνει μορφή και φωνή, και έτσι οράται και ακούεται υπό τών ανθρώπων, ενώ βεβαίως καθ’εαυτόν, κατά την φύσιν Του, παραμένει αόρατος και άνευ φωνής. Πρέπει επίσης να παρατηρηθεί, ότι η ονομασία ‘άγγελος’ αρμόζει εις τον Θεό, όταν ο Θεός λαμβάνει φωνή και αγγέλλει, έστω κι αν δεν λαμβάνει μορφή. Ο Θεός λοιπόν γίνεται ‘άγγελος’ όταν λαμβάνει μορφή ανθρώπου και λαλεί. Εις την έννοια τού ‘άγγελος’ πρώτον και κυρίως περιέχεται η έννοια τού λαλείν εν μορφή ανθρώπου.
Υπ’αυτή δε την έννοια ο Στέφανος ομιλεί περί ‘τού αγγέλου τού λαλούντος’ προς τον Μωυσή εις το Σινά λέγων: «Ούτός εστιν ο γενόμενος εν τη εκκλησία εν τη ερήμω μετά τού αγγέλου τού λαλούντος αυτώ εν τω όρει Σινά και τών πατέρων ημών, ός εδέξατο λόγια ζώντα δούναι ημίν» (ΠΡΑΞ. Ζ:38)
ΓΑΛ. Γ:19-20 «Τί ουν ο νόμος; Τών παραβάσεων χάριν προσετέθη, άχρις ου έλθη το σπέρμα ώ επήγγελται, διαταγείς δι’ αγγέλων εν χειρί μεσίτου. 20. Ο δε μεσίτης ενός ουκ έστιν, ο δε Θεός είς εστιν» (σημ. Εις τον στίχ. 20 έχουν αριθμηθεί υπέρ τις 400 ερμηνείες!) δηλαδή «Ποιος είναι τότε ο σκοπός τού νόμου; Προσετέθη (εις την υπόσχεση τού Θεού) για τις παραβάσεις (για να φανεί ότι παραβαίνουμε το θέλημα τού Θεού), μέχρις ότου έλθει το σπέρμα (ο Χριστός), για το οποίο εδόθη η υπόσχεση. Και διετυπώθη υπό αγγέλους με το χέρι μεσίτου. 20. Ο δε μεσίτης δεν είναι ενός (αλλά δύο), ο δε Θεός είναι ο ένας (από τούς δύο· ο άλλος είναι ο λαός. Αφού δε ο Θεός κατά την παράδοση τού νόμου χρησιμοποίησε μεσίτη, εστάθη εις απόσταση από το λαό. Αυτή δε η απόσταση δεικνύει, όπως και άλλα πράγματα που ανεφέρθησαν προηγουμένως, τη σχετική αξία τού νόμου εν αντιθέσει προς την απόλυτον αξία τού Ευαγγελίου, που ο Θεός παρέδωσεν εις τούς ανθρώπους αυτοπροσώπως ως σαρκωμένος Λόγος).
Συμφώνως προς το ανωτέρω χωρίο ο ένας εκ τών δύο, μεταξύ τών οποίων ο Μωυσής ήτο μεσίτης κατά την παράδοση τού νόμου, ήτο ο Θεός. Ο Μωυσής δηλαδή ήτο μεσίτης μεταξύ Θεού και λαού, όχι μεταξύ αγγέλου και λαού. Με άλλες λέξεις ο Μωυσής παρέλαβε τον νόμο απ’ευθείας παρά τού Θεού και τον μετέδωσε εις τον λαό. Εξ αυτών καθίσταται φανερό, ότι εις το Σινά τα ρήματα τού νόμου δεν λαλούσε εις τον Μωυσή άγγελος, αλλά ο Θεός ή Κύριος (Γιαχβέ). Και άρα μιλώντας ο Στέφανος περί ‘τού αγγέλου τού λαλούντος ‘ προς τον Μωυσή, δεν εννοεί άγγελο, αλλά τον Θεό ως ωμιλούντα με φωνή ανθρώπου και αγγέλοντα τα ρήματα τού νόμου.
Εν σχέσι προς το ζήτημα τής χρήσεως τού όρου ‘άγγελος’ επί Θεού παραθέτουμε και σχολιάζουμε ένα ακόμη χαρακτηριστικό χωρίο:
Εις το χωρίο με την περίφημη στιχομυθία Θεού – Μωυσέως (ΕΞΟΔ. Γ΄ κεφ.), αυτός που λέει τού Μωυσέως (στίχ. 14) ‘Εχγέ Ασέρ Εχγέ’ (Ειμί Όστις Ειμί), αμέσως μετά ‘Εχγέ’ (ο Ων) και εις τον επόμενο στίχ. 15 ‘Γιαχβέ Ελόχε’ (Κύριος ο Θεός) ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Ο ΙΕΧΩΒΑ, όπως ψευδώς διδάσκει η αντιτριαδική Εταιρία Σκοπιά και προσπαθεί να πείσει τούς ακολούθους της, («Μια μέρα, καθώς ο Μωυσής εργαζόταν σαν βοσκός στη Μαδιάμ, βόσκοντας πρόβατα, είδε ένα καταπληκτικό πράγμα. Ήταν ένας θάμνος που είχε πιάσει φωτιά αλλά δεν καιγόταν! Όταν πλησίασε για να δει καλύτερα, όπως μπορείτε να δείτε εδώ, ήρθε μια φωνή μέσα από τον καιγόμενο θάμνο, που έλεγε: ‘Μωυσή! Μωυσή!’ Μιλούσε ο Θεός», Σκοπιά 15.01.1983, σελ.4-5) αλλά ο ‘ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ’ που ενεφανίσθη τού Μωυσέως εν μέσω τής βάτου. Εις δε την φράσιν ‘άγγελος Κυρίου’ πόσα πρόσωπα αναφέρονται; ΔΥΟ. Ο άγγελος και ο Κύριος. Ας διαβάσουμε όμως το προσεκτικά το κείμενο για να διαπιστώσουμε την πλάνη που κηρύσσουν οι Αντιτριαδίτες:
«Εφάνη δε εις αυτόν άγγελος Κυρίου εν φλογί πυρός, εκ μέσου τής βάτου, και είδε, και ιδού, η βάτος εκαίετο υπό τού πυρός, και η βάτος δεν κατεκαίετο.» (στίχ. 2),
«Και ως είδεν ο Κύριος τον Μωυσήν ότι έστρεψε να παρατηρήσει, εφώνησε προς αυτόν ο Θεός εκ μέσου τής βάτου, και είπεν, Μωυσή, Μωυσή...» (στίχ. 4),
«Έκρυψεν δε το πρόσωπον αυτού ο Μωυσής διότι εφοβείτο να εμβλέψει εις τον Θεόν» (στίχ. 6)
Προσέξτε, αγαπητοί αναγνώστες, ότι ΤΟ ΙΔΙΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΕΚ ΜΕΣΟΥ ΤΗΣ ΒΑΤΟΥ, ονομάζεται ‘άγγελος Κυρίου’, ‘Κύριος’ και ‘Θεός’!!! Ο Μωυσής τον άγγελο τού Κυρίου έβλεπε και μιλούσε αλλά το κείμενο λέει ότι φοβόταν να κοιτάξει ‘εις τον Θεόν’! (στίχ. 6) Εάν αυτός ο περίφημος άγγελος είναι ο Πατήρ τότε ΠΟΙΟΥ ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ είναι ο Πατήρ; Ποιος τον απέστειλε; Εάν αυτός ο άγγελος είναι ένας απλός άγγελος, αντιπρόσωπος τού Θεού, όπως διδάσκει η Εταιρία Σκοπιά, με ποίο δικαίωμα οικειοποιείται το προσωπικό και ακοινώνητο όνομα τού Θεού;
Η εκδοχή δηλαδή κατά την οποία ο άγγελος αυτός είναι ένας από τούς αγγέλους τού Θεού και παρουσιάζεται ως Γιαχβέ, στερείται σοβαρότητος. Αντιπρόσωπος κάποιου δεν ταυτίζεται εις τον λόγο προς εκείνον, τον οποίον αντιπροσωπεύει. Αντιπρόσωπος κάποιου ουδέποτε ομιλεί ως αυτός ο αντιπροσωπευόμενος, ιδιοποιούμενος όσα ανήκουν εις εκείνον, και ουδέποτε ονομάζει τον εαυτό του ή ονομάζεται από άλλους δια τού ονόματος εκείνου, αλλά δια τού ιδίου αυτού ονόματος. Και εάν αυτό ισχύει περί αντιπροσώπων ανθρώπων, πόσο περισσότερο ισχύει περί αντιπροσώπων τού Θεού, τού οποίου τα ιδιώματα και το όνομα είναι αποκλειστικώς προσωπικά. Το όνομα δηλαδή τού αληθινού Θεού είναι ακοινώνητο, και συνεπώς άγγελος δεν δύναται να λαμβάνει το όνομα Κύριος (Γιαχβέ), πρβλ. Ησα. ΜΒ:8 «Εγώ είμαι ο Κύριος· τούτο είναι το όνομά μου· και δεν θέλω δώσει την δόξα μου εις άλλον, ουδέ την αίνεσίν μου εις τα γλυπτά» και ΜΗ:11 «Ναι, δεν θέλω δώσει την δόξα μου εις άλλον» (αμφότερα κατά το Εβραικό).
Εκ τών μεγαλυτέρων αντιπροσώπων τού Θεού επί τής γης, τών Αποστόλων, ουδείς ποτέ μίλησε ως να ήτο αυτός ο Θεός, και ουδείς ονόμασε τον εαυτό του ή ωνομάσθη υπό άλλων ‘Γιαχβέ’. Από τούς μεγαλύτερους δε αγγέλους ο Γαβριήλ, όταν απεστάλλει υπό τού Θεού και ενεφανίσθη εις τούς ανθρώπους, δεν μίλησε ως Θεός, αλλά ως πραγματικός άγγελος, και δεν συστήθηκε δια τού ονόματος Γιαχβέ, αλλά με το δικό του όνομα (ΔΑΝ. Η:16-26, Θ:21-27, ΛΟΥΚ. Α:11-20, 26-38). Επίσης ο αρχάγγελος Μιχαήλ, καλείται από την Γραφή με το ίδιο του το όνομα πρβλ. ΔΑΝ. Ι:13,21, ΙΒ:1, ΙΟΥΔΑ 9
Αλλά και αν ακόμη υποθέσουμε, ότι ένας από τούς αγγέλους, λόγω τού ότι είναι αντιπρόσωπος τού Θεού, ήτο δυνατόν να παρουσιασθεί ως αυτός ο Γιαχβέ, εις αυτήν την περίπτωση δεν θα διέκρινε τον εαυτό του από τον Γιαχβέ, διότι αλλιώς θα παρουσίαζε συγχρόνως τον εαυτό του ΚΑΙ ΩΣ ΓΙΑΧΒΕ ΚΑΙ ΩΣ ΑΓΓΕΛΟ, πράγμα αντιφατικό και κωμικό. Ο εν λόγω ‘άγγελος Κυρίου’ ΤΑΥΤΙΖΕΙ τον εαυτό του με τον Γιαχβέ, διότι δεν είναι πραγματικός άγγελος, αλλά ένας εκ τών προσώπων τής Θεότητος (στίχ. 7-8 «είδον την ταλαιπωρία τού λαού ΜΟΥ...και ΚΑΤΕΒΗΝ για να ελευθερώσω αυτούς...», στίχ. 10 «...και θέλεις εξαγάγει τον λαό ΜΟΥ...τούς υιούς Ισραήλ...»). Εν προκειμένω δηλαδή ο ‘άγγελος Κυρίου’ δεν είναι ‘άγγελος’ με την ειδική και συνηθισμένη έννοια τής λέξεως, όπως ο Γαβριήλ, αλλά με την ευρυτέρα αυτής έννοια, δηλαδή εξάγγελος, μηνυτής, απεσταλμένος. Όπως η ελληνική λέξη ‘άγγελος’ έχει στενοτέρα και ευρυτέρα έννοια, έτσι και η αντίστοιχη εβραική מַלְאָכִים (ΓΕΝ. ΚΗ:12, ΨΑΛΜ. ΡΔ:4 (ΡΓ Ο΄)-ΓΕΝ. ΛΒ:3, ΑΡΙΘ. Κ:14, ΑΓΓ. Α:3, ΜΑΛ. Β:7, Γ:1)
Και ‘άγγελος’ μεν καλείται αυτή η μυστηριώδης ύπαρξη ως απεσταλμένος και εξάγγελος τών βουλών τού Κυρίου και Θεού Πατρός, ‘Κύριος’ δε ή ‘Θεός’ καλείται ως ένας τής Τριάδος, ο οποίος έχει την θεία ουσία και συνεπώς είναι Θεός ή Κύριος. Τα δε χωρία εις τα οποία έχουμε παρόμοιες εμφανίσεις τού ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ περιφήμου ‘αγγέλου Κυρίου’ ή ‘αγγέλου Θεού’, ο οποίος παρουσιάζεται ως Θεός και ρητώς καλείται ‘Θεός’ και ‘Κύριος’ ΤΑΥΤΙΖΩΝ εαυτόν μετά τού Θεού, και ταυτοχρόνως ΔΙΑΚΡΙΝΩΝ εαυτόν από τού Θεού είναι άφθονα: ΓΕΝ. ΙΣΤ:7-14, ΚΑ:17-19, ΚΒ:11-18, ΛΑ:11-13, ΚΡΙΤ. Β:15 (κατά το εβρ.), ΣΤ:11-24, ΙΓ:3-12. Πρβλ. ΓΕΝ. ΛΒ:24-32, ΜΗ:15-16, ΕΞΟΔ. ΙΓ:21 εν συνδιασμώ προς τα ΙΔ:19, ΚΓ:20-21 τα 3 τελευταία εν συνδιασμώ προς το ΗΣ. ΞΓ:9. Ως προς τον περίφημο δε ‘άγγελο τής διαθήκης’ πρβλ. τα ΑΡΙΘΜ. ΚΒ:31-35, ΙΗΣ. Ε:13, ΣΤ:5, ΚΡΙΤ. Ε:23, ΜΑΛ. Γ:1.
Τινές εκ τών αναγνωστών ενιστάμενοι, ίσως επικαλεστούν το χωρίο ΠΡΑΞ. Ζ:35 «Τούτον τον Μωυσήν όν ηρνήσατο ειπόντες· τίς σε κατέστησεν άρχοντα και δικαστήν; Τούτον ο Θεός άρχοντα και λυτρωτήν απέστειλεν εν χειρί αγγέλου τού οφθέντος αυτώ εν τη βάτω».
Εις το χωρίο τούτο, το οποίο είναι μέρος τού λόγου τού Στεφάνου, ο ‘άγγελος Κυρίου’ είναι απεσταλμένος τού Κυρίου, δηλαδή τού Θεού Πατρός, για να λαλήσει και αγγείλει εις τον Μωυσή το θείο θέλημα περί τού Ισραήλ. Λαλών δε ο ‘άγγελος’ αυτός, δεν λαλεί ως άγγελος, αλλά ως Θεός, αφού εκτός τών άλλων λέγει: «Ιδών είδον την κάκωση τού λαού μου...και κατέβην εξελέσθαι αυτούς» δηλαδή «Είδα με προσοχή την κάκωση τού λαού μου...και κατέβηκα να τούς λυτρώσω» (ΠΡΑΞ. Ζ:34). Ο Θεός Πατήρ, όπως παρίσταται το πράγμα, δεν κατέβη, αλλά έμεινε εις τον ουρανό και απέστειλε τον ‘άγγελο’ αυτού. Επίσης ο εν λόγω ‘άγγελος’, 4 φορές ονομάζει τον εαυτό του Θεό: «Εγώ ο Θεός τών πατέρων σου, ο Θεός Αβραάμ και ο Θεός Ισαάκ και ο Θεός Ιακώβ» (στίχ. 32). Θεό δε ονομάζει αυτόν και ο Στέφανος, και επανειλημμένως Κύριον, εβραιστί Γιαχβέ: «Προσερχομένου δε αυτού κατανοήσαι εγένετο φωνή Κυρίου προς αυτόν...Είπε δε αυτώ ο Κύριος...τούτον ο Θεός άρχοντα και λυτρωτή απέστειλε...».
Κατόπιν δε τούτων γεννάται το ερώτημα: Εάν ο ‘άγγελος’ εδώ είναι άγγελος, όπως η επικρατούσα ερμηνεία θέλει, πώς δύναται ο άγγελος να οικειοποιείται τα τού Θεού, να ομιλεί ως Θεός και να ονομάζεται Θεός και Κύριος; Εις αυτό το ερώτημα δίδεται η απάντηση, ότι ο άγγελος ομιλεί και ονομάζεται έτσι, διότι αντιπροσωπεύει τον Θεό. Αλλά αυτός ο ισχυρισμός στερείται σοβαρότητος, όπως προανεφέραμε και εις την ανάλυση του Γ΄ κεφαλαίου τής Εξόδου.
4. Εν χειρί αγγέλου
Η εις τον στίχ. 35 φράση «Τούτον ο Θεός άρχοντα και λυτρωτήν απέστειλεν εν χειρί αγγέλου τού οφθέντος αυτώ εν τη βάτω», εκ πρώτης όψεως φαίνεται, ότι εισηγείται διάκριση μεταξύ ‘Θεού’ και ‘άγγέλου’ ως δύο προσώπων, και εις αυτό το συμπέρασμα έχουν καταλήξει οι περισσότεροι τών ερμηνευτών. Αλλά αυτή η εντύπωση και γνώμη είναι εσφαλμένη. Ο ‘Θεός’ τής φράσης αυτής, ο οποίος ‘απέστειλε’ τον Μωυσή, δεν είναι ο Θεός Πατήρ, αλλά ΑΥΤΟΣ ο ‘άγγελος’, ο οποίος, όπως ήδη είπαμε, ονομάζεται Θεός και Κύριος, και ο οποίος εις τον προηγούμενο στίχ. 34 λέγει προς τον Μωυσή «και νυν δεύρο αποστελώ σε».
Ο ‘Θεός’ δηλαδή και ο ‘άγγελος’ είναι ένα και το αυτό πρόσωπο, το οποίο είπε ‘αποστελώ’ και πράγματι ‘απέστειλεν’. Η έκφραση ‘εν χειρί’ είναι εβραισμός και πρώτον μεν σημαίνει «δια, δια μέσου’, όπως εις τον προφήτη Αγγαίο Α:1 «...εγένετο λόγος Κυρίου εν χειρί Αγγαίου τού προφήτου...» προς το οποίο πρβλ. Εβρ. «...έγινε λόγος Κυρίου δι’ Αγγαίου τού προφήτου...», έπειτα δε και συναφώς σημαίνει ‘κατά τον τρόπο, υπό την μορφή’, όπως εις τούς ΑΡΙΘ. ΙΕ:30 «Ποιήσει εν χειρί υπερηφανείας» δηλαδή «Θα πράξει κατά τον τρόπο τής υπερηφανείας, κατά τρόπον υπερήφανο, υπερηφάνως» και εις την ΣΟΦ.ΣΕΙΡ. ΜΘ:6 «...ηρήμωσαν τα οδούς αυτής εν χειρί Ιερεμίου·» δηλαδή «...ηρήμωσαν τα οδούς αυτής κατά τον τρόπο τού Ιερεμίου, καθ’όν τρόπον προεφήτευσεν ο Ιερεμίας».
Εις την συγκεκριμένη φράση ο εβραισμός ‘εν χειρί’ έχει την έννοια τού τρόπου ή τής μορφής: Ο Θεός απέστειλε τον Μωυσή με το να εμφανισθεί υπό την μορφή ‘αγγέλου’ ή με το να ενεργήσει κατά τον τρόπο τού ‘αγγέλου’, ομιλούντος δηλαδή και αγγέλοντος προσώπου, αγγελιαφόρου. Μεταφράζουμε την επίμαχη φράση: «Τούτον ο Θεός υπό την μορφή αγγελιαφόρου, ο οποίος ενεφανίσθη εις αυτόν εις την βάτο, απέστειλε άρχοντα και ελευθερωτή». Ή «Τούτον ο Θεός ως αγγελιαφόρος, ο οποίος ενεφανίσθη εις αυτόν εις την βάτο, απέστειλε άρχοντα και ελευθερωτή». Συμφώνως λοιπόν με όλα αυτά, ο λόγος τού Στεφάνου, ότι ο Θεός απέστειλε τον Μωυσή ‘εν χειρί αγγέλου’, είναι ανάλογος προς το να πούμε εμείς, ότι ο Θεός έσωσε τον κόσμο «δια Ιησού Χριστού», εννοούντες, ότι ο Θεός έσωσε τον κόσμο με το να εμφανισθεί υπό την μορφή τού Ιησού Χριστού, ή κατ’άλλη διατύπωση, ότι ο Θεός έσωσε τον κόσμο ως Ιησούς Χριστός. Όπως δηλαδή εις την δευτέρα περίπτωση Θεός και Ιησούς Χριστός είναι ένα πράγμα, μία ουσία ή Θεότης, έτσι και εις την πρώτη περίπτωση Θεός και ‘άγγελος’ είναι ένα πράγμα, ως προς την ουσία ταυτίζονται.
Και για να το διατυπώσουμε με άλλον τρόπο: «Όπως ο Χριστός ως πρόσωπο είναι ο Υιός τού Θεού και ταυτοχρόνως ως ουσία ο Θεός, όπως ως πρόσωπο είναι επίσης ο Υιός τού αληθινού Θεού και συγχρόνως ως ουσία ο αληθινός Θεός (πρβλ. Α΄ ΙΩΑΝ. Ε:20) έτσι, κατά τον ίδιο δε τρόπο, ως πρόσωπο είναι ο ‘άγγελος τού Κυρίου ή Θεού’ δηλαδή ο ‘αγγελιαφόρος τού Κυρίου ή Θεού’ και ταυτοχρόνως ως ουσία είναι ο ίδιος ο Κύριος ή Θεός»!
Δια πλήθους λοιπόν χωρίων απεδείχθη, ότι το ‘άγγελος’ λέγεται και επί Θεού, όταν ο Θεός προσαρμόζεται προς τον άνθρωπο, λαμβάνει φωνή και αγγέλλει, γίνεται αγγελιαφόρος. Το ‘άγγελος’ επί Θεού είναι όνομα οικονομίας και συγκαταβάσεως τού Θεού.
5. Έλαθον τινές ξενίσαντες αγγέλους
Ήδε δε επανερχόμεθα εις το υπό εξέταση χωρίο ΕΒΡ. ΙΓ:2 «...έλαθον τινές ξενίσαντες αγγέλους». Ο Απόστολος, όπως ο Μωυσής, ονομάζει τα θεία πρόσωπα ‘αγγέλους’, διότι αυτά φιλοξενήθησαν όχι όπως είναι εις την πνευματική και αόρατο αυτών ουσία, αλλά με το να εμφανισθούν υπό αισθητή μορφή, ως άνδρες ομιλούντες και αγγέλοντες αγγελίες, δηλαδή ως αγγελιαφόροι. Περί τών προσώπων τής Θεότητος καθ’εαυτά, εις την πνευματική και αόρατο αυτών ουσία, δεν θα ηδύνατο να λεχθεί ότι φιλοξενήθησαν, ότι έφαγαν και ήπιαν. Ο Απόστολος λοιπόν ονομάζει τα θεία πρόσωπα ‘αγγέλους’, επειδή αποβλέπει εις την εμφάνισή των υπό αισθητή μορφή. Επίσης ο Απόστολος ονομάζει τούς ουράνιους επισκέπτες ‘αγγέλους’, διότι ήγγειλαν σπουδαίες αγγελίες.
Προτρέποντας προς φιλοξενία και λέγοντας «δια τοιαύτης γαρ έλαθον τινές ξενίσαντες αγγέλους», ο Απόστολος εννοεί ότι οι φιλόξενοι εκείνοι άνθρωποι τής Παλαιάς Διαθήκης, ένεκα τής αρετής τής φιλοξενίας, ανταμοίφθησαν πλουσίως. Διότι χωρίς να γνωρίζουν ποίους εδέχοντο προς φιλοξενία, αξιώθηκαν να φιλοξενήσουν ‘αγγέλους’, αγγελιαφόρους, φορείς σπουδαίων αγγελιών, όπως ήτο η ευχάριστη είδηση, ότι ο Αβραάμ και η Σάρρα θα αποκτούσαν σύντομα υιό, η αποκάλυψη τού σχεδίου τού Θεού περί τής καταστροφής Σοδόμων και Γομόρρων, και η σωτήριος οδηγία προς τον Λωτ. Δια τής φράσεως «τινές ξενίσαντες αγγέλους», αυτό ακριβώς θέλει να πει και να τονίσει ο Απόστολος, ότι οι φιλόξενοι εκείνοι άνθρωποι, ενώ ασκούσαν την φιλοξενία απλώς εξ αγάπης, χωρίς να αναμένουν ανταμοιβή από τούς φιλοξενούμενους, και χωρίς να γνωρίζουν ποίους υποδέχοντο προς φιλοξενία, έτυχαν μεγάλης ανταμοιβής, αξιώθηκαν να φιλοξενήσουν φορείς αγγελιών, ουράνιους μηνυτές, και να ακούσουν παρ’αυτών σπουδαία γι’αυτούς και σωτήρια μηνύματα.
Εις το σημείο δε αυτό πρέπει να παρατηρήσουμε, ότι ο Αβραάμ και ο Λωτ αγνοούσαν ποίους υποδέχοντο εις φιλοξενία (‘έλαθον ξενίσαντες’), αν και, όπως ήδη είπαμε, ο μεν προσεφώνησε τα τρία πρόσωπα, ο δε τα δύο εξ αυτών με ενικό, δια τού ‘Κύριε’, το οποίο σημαίνει, ότι αυτά τα πρόσωπα ήσαν μία ουσία, ο Θεός. Η παράδοξος προσφώνηση, όπως ήδη είπαμε, έγινε κατά παρόρμηση Θεού. Ο Αβραάμ και ο Λωτ την στιγμή τής υποδοχής και προσφωνήσεως, κατά την γνώμη μας, δεν είχαν την συνείδηση, ότι έτσι προσφωνούντες προσεφώνουν τον Θεό. Την στιγμή τής προσφωνήσεως τών υψηλών επισκεπτών των, ο Αβραάμ και ο Λωτ επειδή ήταν προφήτες, μίλησαν όπως ο Καιάφας, ο οποίος προεφήτευσε χωρίς συνείδηση τής αληθινής έννοιας τού προφητικού του λόγου:
«Είς δε τις εξ αυτών, Καιάφας, αρχιερεύς ων τού ενιαυτού εκείνου, είπεν αυτοίς· Υμείς ουκ οίδατε ουδέν, 50. ουδέ διαλογίζεσθε ότι συμφέρει ημίν ίνα είς άνθρωπος αποθάνει υπέρ τού λαού και μη όλο το έθνος απόληται. 51. Τούτο δε αφ’εαυτού ουκ είπεν, αλλά αρχιερεύς ων του ενιαυτού εκείνου προεφήτευσεν ότι έμελλεν ο Ιησούς αποθνήσκει υπέρ τού έθνους» (ΙΩΑΝ. ΙΑ:49-51)
«Τότε ένας απ’αυτούς, ο Καιάφας, ο οποίος ήτο αρχιερεύς τού έτους εκείνου, τούς είπε: ‘Εσείς δεν ξέρετε τίποτε, 50. ούτε σκέπτεστε, ότι μάς συμφέρει να πεθάνει ένας άνθρωπος για τον λαό, και να μη χαθεί όλο το έθνος’. 51. Τούτο όμως δεν είπε αφ’εαυτού, αλλά επειδή ήτο αρχιερεύς τού έτους εκείνου προφήτευσε, ότι ο Ιησούς επρόκειτο να πεθάνει για όλο το έθνος».
Εις δε την Γένεση ο Αβραάμ ρητώς ονομάζεται ‘προφήτης’ ΓΕΝ. Κ:7 «...τώρα λοιπόν απόδος την γυναίκα προς τον άνθρωπον, διότι είναι προφήτης και θέλει προσευχηθεί υπέρ σού». Άρα εις το υπό έρευνα χωρίο «...έλαθον τινές ξενίσαντες αγγέλους» το ‘αγγέλους’ μεταφράζεται ‘αγγελιαφόρους’, ‘φορείς σπουδαίων αγγελμάτων’, ‘ουρανίους μηνυτές’.
6. Μια σύγχρονη φανέρωση της Αγίας Τριάδος
Πριν περατώσουμε την μελέτη μας αξίζει να αναφέρουμε ένα σχετικά πρόσφατο περιστατικό που έλαβε χώρα προ ολίγων ετών (περίπου 60), και αφορά εις τον βίο τού Αγίου Γέροντος Ιωσήφ τού Ησυχαστού, και ίσως είναι το μοναδικό αντίστοιχο περιστατικό με αυτό τής φιλοξενίας τού Αβραάμ, διαδραματισθέν όμως εις την μετά Χριστόν εποχήν. Ας αφήσουμε όμως τον ίδιον τον Άγιο Γέροντα να μάς το περιγράψει:
«Άλλην φοράν πάλιν αγρυπνώντας μόνος εις το πολύ μικρό καλυβάκι μου – διότι μόνοι μας με τον Γέρο Αρσένιο αγρυπνούσαμε κατά νύχτα ο καθείς εις το κελλί του με την ευχήν και με δάκρυα – ήλθον πάλιν εις θεωρίαν. Εγέμισεν φως το κελλί μου, καθώς όταν είναι μέρα. Και εις το μέσον εφάνησαν τρία παιδάκια έως δέκα ετών το καθένα. Ένα ανάστημα. Μία μορφή. Μία ενδυμασία. Ένα πρόσωπον, εις την ευμορφίαν. Και εγώ εθαύμαζων εις την θεωρίαν τους ήμην όλος εκστατικός. Αυτά δε ακουμβώντας το ένα εις το έτερον με ηυλόγουν τα τρία ομού, όπως ευλογεί ο ιερεύς, και μελωδικώς έψαλλον: «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε. Αλληλούια»! Και εβάδιζον επάνω μου, και πάλιν οπίσω-οπίσω επήγαιναν, χωρίς να κάμουν μεταβολήν, και πάλιν εβάδιζον κατ’ επάνω μου ψάλλοντας. Εγώ δε έλεγον διαλογιζόμενος· πού έμαθαν τόσον μικρά να ψάλλουν τόσον ωραία και να ευλογούν; Χωρίς να έλθη εις τον νουν μου ότι εις το Άγιο Όρος δεν υπάρχουν τόσον μικρά και τόσον ωραία παδάκια. Και ούτως πάλιν, καθώς ήλθον, έφυγαν να υπάγουν να ευλογήσουν και άλλους. Και εγώ έκθαμβος, ημέρες παρήρχοντο δια να διαλυθή η χαρά και να εξαλειφθούν από την μνήμη μου. Αλλά μήτε εξαλείφονται ποτέ τα τοιαύτα». (Γέροντος Ιωσήφ Ησυχαστού, ‘Έκφραση Μοναχικής Εμπειρίας’, επιστολή ΛΖ΄ (37), σελ. 214, έκδοση 1979 Ι.Μ. Φιλοθέου Άγιον Όρος).
7. Πώς ερμηνεύει τη φιλοξενία του Αβραάμ η υμνολογία της Εκκλησίας
Κλείνοντας την ανάλυσή μας περί τού περιφήμου αγγέλου τής Παλαιάς Διαθήκης και τών εμφανίσεων αυτού, επειδή τινές ευσεβείς Χριστιανοί, μάλιστα δε ασχολούμενοι εις βάθος με τα Θεολογικά θέματα και τα ζητήματα τής Γραφής, ισχυρίζονται ότι εις την περίφημη φιλοξενία τού Αβραάμ ο είς εκ τών τριών ανδρών είναι ο Υιός ενώ δε οι άλλοι δύο απλοί άγγελοι. Το αυτό ισχύει και εις τινάς Πατέρας τής Εκκλησίας όπου άλλοι κάνουν λόγο περί φιλοξενίας υπό τού Αβραάμ τής Αγίας Τριάδος και άλλοι περί φιλοξενίας τού Υιού και δύο αγγέλων. Το θέμα λύεται άπαξ δια παντός με την υμνολογία τής Εκκλησίας, που όπως ξέρουμε είναι εις αυτήν αποτυπωμένο όλο το δόγμα τής πίστεώς μας αλανθάστως. Κατόπιν ερεύνης λοιπόν που πραγματοποιήσαμε επί τού συγκεκριμένου θέματος εκμαιεύσαμε τα εξής τροπάρια τα οποία δικαιώνουν την ημετέραν θέσιν περί τής φιλοξενίας τωόντι τής Αγίας Τριάδος και όχι φιλοξενίας τού Υιού συνοδευομένου υπό δύο αγγέλων.
TΩ ΣΑΒΒΑΤΩ ΕΣΠΕΡΑΣ ΕΝ ΤΩ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΚΩ (& ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΑΣΧΑ, ΗΤΟΙ Η ΨΗΛΑΦΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΘΩΜΑ)
ΣΥ πάλαι ΣΑΦΩΣ τω Αβραάμ, ως ΩΦΘΗΣ τρισυπόστατος, μοναδικός τε φύσει θεότητος, θεολογίας το ακραιφνέστατον, τυπικώς ενέφηνας, Kαι πιστώς υμνούμέν σε, τον μονάρχην Θεόν, και τρισήλιον.
ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΛΥΤΟΥ
(Κανών Μεσονυχτικού, Ωδή ς')
Μέτοικος υπάρχων ο Αβραάμ κατηξιώθη τυπικώς υποδέξασθαι ενικόν μεν Κύριον εν τρισίν υποστάσεσιν, υπερούσιον, ανδρικαίς μεν μορφώσεσιν.
(Κανών Μεσονυχτικού, Ωδή ζ')
Εφάνη τω Αβραάμ, Θεός τρισυπόστατος, εν τη δρυϊ πάλαι τη Μαμβρή, τής φιλοξενίας μισθόν, τον Ισαάκ αντιδούς δι' έλεον, όνπερ νυν δοξάζομεν, ως Θεόν τών Πατέρων ημών.
ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΕΙΤΙΔΟΣ
(Κανών Μεσονυχτικού, Ωδή γ')
Τω Πατριάρχη, Αβραάμ ότε ώφθης, εν σχήματι ανδρικώ, τριττή μονάς, το απαράλλακτον έδειξας, τής σης αγαθότητος και κυριότητος.
ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΤΥΦΛΟΥ
(Κανών Μεσονυχτικού, Ωδή η')
Ίνα τής μιας, ανακαλύψης πάλαι, σαφώς Κυριότητος, τριττήν υπόστασιν, ώφθης Θεέ μου, εν σχήματι ανθρώπων, Αβραάμ υμνούντι, σον κράτος ενιαίον.
ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΝΤΩΝ
(Κανών Μεσονυχτικού, Ωδή α')
Ιερομύστης Αβραάμ γενόμενος, ιεροτύπως το πριν, τον Ποιητήν πάντων, και Θεόν και Κύριον, τρισί μεν υποστάσεσιν, υπεδέξατο χαίρων, τών δε τριών υποστάσεων, κράτος ενιαίον εγνώρισεν.
ΜΗΝΑΙΑ
ΤΗ ΣΤ' ΤΟΥ ΜΗΝΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
Μνήμη τού εν Αγίοις Πατρός ημών Νικολάου, Αρχιεπισκόπου Μύρων τής Λυκίας, τού θαυματουργού.
Νέος Αβραάμ, εδείχθης Νικόλαε, ως μονογενή υιόν προσάξας τον νουν, τω Δεσπότη σου, αναιμάκτους θυσίας προσφέρων αεί, καντεύθεν ευλογήθης ως φιλόξενος, Πάτερ, και Τριάδος γέγονας, οικητήριον θείον καί άμωμον.
11-17 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΡΟΠΑΤΟΡΩΝ
Κατείδες ως θέμις, ανθρώπω ιδείν, την Τριάδα, και ταύτην εξένισας, ως φίλος γνησιώτατος, παμμάκαρ Αβραάμ, όθεν μισθόν κομίζη, τής ξένης ξεναγίας το γενέσθαι απείρων, Εθνών Πατήρ διά τής πίστεως.
ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΡΟ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΥ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ
ΕΙΣ ΤΟΝ ΟΡΘΡΟΝ Ωδή α' Ήχος πλ. β' Ο Ειρμός
Πάλαι δεξιούται, θεότητα μίαν, τήν τρισυπόστατον, ο Ιερός Αβραάμ, νυν δε ο σύνθρονος Λόγος, τω Πατρί και θείω Πνεύματι, τοις παισί προέρχεται, ενδόξως ευφημούμενος.
ΤΗ ΙΕ' ΤΟΥ ΜΗΝΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ
Οσίου Πατρός ημών Μνήμη του Παύλου τού Θηβαίου και τού Αγίου Ιωάννου τού Καλυβίτου.
Άλλος εδείχθης Αβραάμ, την Τριάδα ξεναγών τη ση καλύβη, αναβάσεσι θείαις, και λογισμοίς καθαροίς, και άκρα πτωχεία Μακάριε, ταύτην θεραπεύσας εις πάντας τους αιώνας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου