Τρίτη καί 13 σήμερα. Ἡ ἀποφράς ἡμέρα τῆς Ρωμηοσύνης, ἡμέρα πού οἱ "φίλοι" μας Φράγκοι λεηλάτησαν τήν Πόλη μας

Τρίτη καί 13 σήμερα. Ἡ ἀποφράς ἡμέρα τῆς Ρωμηοσύνης, ἡμέρα πού οἱ "φίλοι" μας Φράγκοι λεηλάτησαν τήν Πόλη μας

Ἄρθρο γιὰ τὸ 1204 ἀπό τήν ΧΡΥΣΑ ΜΑΛΤΕΖΟΥ

Συγκλονιστικὸς εἶναι ὁ θρῆνος ποὺ ἔγραψε γιὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς σταυροφόρους, τὸ 1204, ὁ Νικήτας Χωνιάτης. Οἱ λεγόμενοι στρατιῶτες τοῦ Χριστοῦ, σημειώνει μεταξὺ ἄλλων ὁ βυζαντινὸς διανοούμενος, εἰσήγαγαν ὡς τὰ ἄδυτα τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Σοφίας ἡμιόνους καὶ ὑποζύγια φορτωμένα μὲ λάφυρα· μερικὰ ἄπ΄ αὐτά, ἀδυνατώντας ἀπὸ τὸ βάρος τοῦ φορτίου νὰ σταθοῦν ὄρθια λόγω τῆς στιλπνότητας τοῦ ἐδάφους, κεντήθηκαν μὲ μαχαίρια γιὰ ν΄ ἀνασηκωθοῦν, μὲ ἀποτέλεσμα τὸ δάπεδο νὰ μολυνθεῖ μὲ τὴν κόπρο καὶ τὸ χυμένο αἷμα.

Ἔπειτα ἐνθρόνισαν στὸ πατριαρχικὸ στασίδι μία πόρνη καὶ ἄρχισαν νὰ τραγουδοῦν περιγελαστικά... Ἡ μελανὴ εἰκόνα τῆς βαρβαρότητας καὶ τῶν βεβηλώσεων, στὶς ὁποῖες ἐπιδόθηκαν οἱ σταυροφόροι μετὰ τὴ λατινικὴκατάκτηση τῆς Βασιλίδος τῶν Πόλεων, καὶ οἱ ἀρνητικὲς κρίσεις γιὰ τοὺς Λατίνους ποὺ διατυπώνονται στὸ ἔργο τοῦ Χωνιάτη συνέβαλαν στὴν ἐπικράτηση τῆς θεωρίας ὅτι ὁ ἱστορικός τῆς ἅλωσης εἶναι ὁ ἐκφραστὴς τῶν ἀντιδυτικῶν αἰσθημάτων τῶν βυζαντινῶν. Ἀλλὰ ἡ προσεκτικὴ ἐξέταση τῆς ἱστορίας του δείχνει ὅτι ὁ συγγραφέας της θεωρεῖ ὡς κύρια αἰτία τῆς ἅλωσης τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς σταυροφόρους τὴν ἠθικὴ παρακμὴ τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας.

Ἡ Δύση, σὲ τελευταία ἀνάλυση, δὲν ἦταν παρὰ ὁ μεγάλος τιμωρὸς τῶν διεφθαρμένων Κωνσταντινουπολιτῶν. Ἐν τούτοις, ἡ ἱστορία τοῦ Χωνιάτη μὲ τὴν ἔντονη συγκινησιακὴ φόρτιση προσδιόρισε τὸν τρόπο γραφῆς καὶ ...

προσέγγισης τοῦ θέματος ἀπὸ τὴ μετέπειτα ἑλληνικὴ ἱστοριογραφία καὶ ἀποτέλεσε τὴ μήτρα μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ἀναδύθηκαν, ἀντιγράφοντας τὸ ἕνα τὸ ἄλλο, τὰ ἔργα τῶν μεταγενέστερων ἱστοριογράφων.

Μὲ ἐξαιρετικὰ πλούσια ἰδεολογικὴ ἀποσκευή, ὁ εὐαίσθητος ὅρος «σταυροφορία» ἐμφανίζεται δίσημος στὴν εὐρωπαϊκὴ καὶ ἑλληνικὴ ἱστοριογραφία.

Γιὰ τὸν Εὐρωπαῖο ὁ σταυροφόρος, φορέας τῆς εὐσέβειας, συμμετέχει σὲ ἔργο θεῖο ποὺ ἀποβλέπει στὴν ὑπεράσπιση τῆς χριστιανικῆς πίστης καὶ στὴν ἐξάπλωση τοῦ χριστιανισμοῦ. Γιὰ τὸν Ρωμιὸ ὁ σταυροφόρος, κομιστὴς τοῦ ὅπλου καὶ τῆς ὑποκρισίας, συμμετέχει σὲ πολεμικὴ ἐπιχείρηση ποὺ ἀποβλέπει στὸ κέρδος καὶ στὴ ληστεία. Ἡ ἴδια δισημία ἑπόμενο εἶναι νὰ παρατηρεῖται στὴν ἀντιμετώπιση τῆς τέταρτης σταυροφορίας. Στὴν εὐρωπαϊκὴ ἱστοριογραφία προβάλλονται συνήθως ὁ στόχος τῆς ἀπελευθέρωσης τῶν Ἁγίων Τόπων καὶ τὸ αἴτημα τοῦ Ἀλεξίου Ἀγγέλου στοὺς σταυροφόρους γιὰ βοήθεια στὴν ἀποκατάσταση τοῦ πατέρα του στὸν θρόνο τοῦ Βυζαντίου, ἐνῶ ἐλαχιστοποιεῖται ἡ πράξη τῆς λεηλασίας τῆς βυζαντινῆς πρωτεύουσας. Σύμφωνα μὲ τὴ νεότερη δυτικὴ ὀπτική, ἡ σταυροφορία ἔδωσε στὰ δύο μέρη τῆς χριστιανοσύνης, τὸ ἀνατολικὸ καὶ τὸ δυτικό, τὴ δυνατότητα τῆς συνεπαφῆς καὶ τῆς ἀλληλογνωριμίας.

Ἡ μεταφορὰ καὶ ἡ διασπορὰ ἔργων βυζαντινῆς τέχνης στὶς εὐρωπαϊκὲς χῶρες, ποὺ πραγματοποιήθηκε μὲ τὸ πρόσχημα τῆς «ἱερᾶς κλοπῆς», ὑπῆρξε μία πρώτης τάξεως εὐκαιρία νὰ γνωρίσει ὁ δυτικὸς κόσμος ἀπὸ κοντὰ καὶ νὰ ἐκτιμήσει τὴν ἀξία τῆς βυζαντινῆς καλλιτεχνικῆς παράδοσης.

Ἡ τέταρτη σταυροφορία δὲν προξένησε μόνο βαθιὲς λαβωματιὲς στὴν καρδιὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανοσύνης. Προκάλεσε ἰδεολογικὲς ζυμώσεις ποὺ κατέληξαν μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου στὴ γένεση τοῦ νεότερου ἑλληνισμοῦ.

Μία τέτοια ἀνάγνωση τῆς τέταρτης σταυροφορίας συντελεῖται κατὰ τὸν 19ο αἰώνα καὶ ἐγγράφεται στὶς ἐθνοκεντρικὲς ἀντιλήψεις τῆς ἐποχῆς.

Ὁ Σπυρίδων Ζαμπέλιος ἐπιγράφει τὸ κεφάλαιο ποὺ ἀκολουθεῖ τὴν ἐξιστόρηση τῆς τέταρτης σταυροφορίας «Νεοελληνισμός», ἐνῶ ὁ Κωνσταντῖνος Παπαρρηγόπουλος ἐπισημαίνει ὅτι μὲ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς σταυροφόρους «ὁ μεσαιωνικὸς ἑλληνισμὸς ἐτελείωσε τὸ κύριον αὐτοῦ στάδιον... πρωταγωνιστεῖ ὅμως ἐφεξῆς ὁ ἑλληνισμὸς ὁ νεώτερος».

Μὲ τὴν εἰσβολὴ τῶν Φράγκων καὶ Βενετῶν στὸν ἑλληνικὸ χῶρο δημιουργήθηκαν πράγματι νέες συνθῆκες καὶ νέες ἀνάγκες ποὺ ὑποχρέωσαν τοὺς ἑλληνικοὺς πληθυσμοὺς νὰ ἀνασυνταχθοῦν καὶ νὰ ἀναπτύξουν συνείδηση ἐθνικῆς ὀντότητας. Βεβαίως, ἡ διεργασία ἐθνικῆς συνειδητοποίησης ἀνιχνεύεται ἤδη πολὺ πρὶν ἀπὸ τὴν τέταρτη σταυροφορικὴ ἐπιχείρηση. Ἀλλὰ ὕστερα ἀπὸ τὴ σταυροφορία τοῦ 1204 οἱ Ἕλληνες, ζώντας σὲ περίοδο κοινωνικῶν ἀναστατώσεων καὶ σφοδρῶν ἰδεολογικῶν συγκρούσεων καὶ ἀντιμετωπίζοντας τὴν πίεση νὰ ἀφομοιωθοῦν ἀπὸ τοὺς ξένους, παρουσίασαν ἐθνικὴ συνοχὴ καὶ ἐκδήλωσαν ροπὲς ἀντίστασης.

Μετὰ τὴν κατάλυση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἀπὸ τοὺς σταυροφόρους, νέα πολιτικὰ μορφώματα μὲ εὐδιάκριτα στοιχεῖα ἐθνικοῦ χαρακτήρα ἔκαναν τὴν ἐμφάνισή τους στὴν ἱστορικὴ σκηνή. Τὸ κράτος τῆς Νίκαιας, τὸ Δεσποτάτο τῆς Ἠπείρου καὶ τὸ Δεσποτάτο τοῦ Μορέως στηρίχθηκαν σὲ ντόπιες δυνάμεις μὲ ἀδιαμφισβήτητη πλέον πολιτισμικὴ καὶ φυλετικὴ συνέχεια.

Ἡ ἰδέα τῆς οἰκουμενικότητας ἐγκαταλείπεται καὶ τὸ ἐθνικὸ ὄνομα «Ἕλλην» μὲ τὰ παράγωγά του ἀναβιώνει, ξανακερδίζοντας στὴ χρήση τὸ χαμένο ἔδαφος. Ξεχωριστὸ κοινωνικὸ κλίμα παρουσιάζουν οἱ περιοχὲς ποὺ βρέθηκαν μετὰ τὴν τέταρτη σταυροφορία κάτω ἀπὸ φραγκικὴ ἢ βενετικὴ κυριαρχία. Ἐκεῖ ἡ ἱστορικὴ συγκυρία, μὲ τὶς μεγάλες ἀλλαγὲς ποὺ ἔφερε ἡ ξένη κατοχή, εὐνόησε τὴν ἀνάπτυξη μεταξὺ τῶν κοινωνικῶν ὁμάδων συνεκτικῶν δεσμῶν καὶ αὐτοσυνείδησης.

Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ θρησκεία καὶ τὴ γλώσσα ποὺ συνιστοῦσαν βασικὰ στοιχεῖα τῆς ἑνότητας τοῦ λατινοκρατούμενου ἑλληνισμοῦ, συνδετικὸ κρίκο τῶν πληθυσμῶν τῆς ἑλληνολατινικῆς Ρωμανίας ἀποτελοῦσαν τὰ «συνήθεια» τοῦ τόπου.

Ἡ σημασία τῆς τέταρτης σταυροφορίας γιὰ τὶς τύχες τόσο τῆς Εὐρώπης ὅσο καὶ τοῦ ἑλληνισμοῦ εἶναι τεράστια. Ἀντιπροσωπευτικὲς μάζες τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν ἦρθαν σὲ ἄμεση ἐπικοινωνία, ἔστω καὶ συγκρουσιακή, μὲ τὴν Ἀνατολὴ καὶ ἐπωφελήθηκαν τὰ μέγιστα ἀπὸ τὴν ἐπέκτασή τους στὰ ἐδάφη τῆς βυζαντινῆς ἐπικράτειας. Ἕνας νέος κόσμος ἄρχισε νὰ παράγεται στὴ Δύση ποὺ μέσα ἀπὸ ποικίλες ἀνακατατάξεις θὰ πλάσει στοὺς κατοπινοὺς αἰῶνες τὸ πρόσωπο τῆς Εὐρώπης.

Οἱ Ἕλληνες, ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὑποχρεωμένοι νὰ ἐπιβιώσουν σὲ νέα κοινωνικὰ καὶ πολιτικὰ σχήματα, ἀναπτύσσουν, ἂν καὶ χωρὶς ἀκόμη ἰδεολογικὴ διαύγεια, συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς ἑνότητας καὶ προβάλλουν στοιχεῖα τῆς ταυτότητάς τους ποὺ τοὺς βοηθοῦν νὰ διαφοροποιοῦνται ἢ καὶ νὰ ἐναντιώνονται στοὺς ξένους κατακτητές. Σπέρματα τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδέας βρίσκονται στὸ ἐπίκεντρο τῶν ἰδεολογικῶν ἐκείνων συμπεριφορῶν ποὺ θὰ ὁδηγήσουν ἀργότερα στὴν ἀποκρυστάλλωση τῆς ἐθνικῆς συνείδησης.

Ἡ κυρία Χρύσα Μαλτέζου εἶναι καθηγήτρια τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, διευθύντρια τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἰνστιτούτου Βυζαντινῶν καὶ Μεταβυζαντινῶν Σπουδῶν Βενετίας.

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-10-2004 DOYMANIS